Mapa historycznej ziemi łomżyńskiej z opisem

Zobacz szczegółową mapę: Mapa historycznej ziemi łomżyńskiej

Ziemia, z łac. terrae, stanowiła w najdawniejszych czasach opole złożone z określonej liczby sąsiadujących ze sobą osad rolniczych. Stała się jednostką terytorialną i polityczną, wytworzoną na podstawie określonych odrębności  fizycznych danego obszaru i jego granic naturalnych. Nazwy poszczególnych ziem miały swoje źródło w znacznej mierze od cech fizycznych danego obszaru (np. Kujawy, Łęczyca), nazw grodów centralnych (np. Kraków, Sandomierz), rzek (Śląsk) lub od nazwy plemienia (Mazowsze).

Ludność osiadłą łączyła wspólność warunków bytowych, zajęć i interesów, wytwarzająca stopniowo na określonym obszarze więzy ekonomiczne i polityczne. Skutkiem tego było wytworzenie się z czasem pewnego rodzaju zależności.

W tym początkowym okresie każda z ziem różniła się od siebie w stosunkach społecznych i politycznych. Z czasem przewaga niektórych ziem, kolonizacja oraz migracje przyczyniły się do ujednolicenia politycznego i administracyjnego tych obszarów, znajdujących się w obrębie państwa polskiego. W okresie po rozbiciu dzielnicowym samo pojęcie ziemi stanowiło ważny element zjednoczeniowy, a wytworzone dotychczas wczesne struktury administracyjno-społeczno-polityczne i zależności handlowo-gospodarcze wiązały ziemie w jednolitą strukturę państwową.

W miarę rozwoju życia politycznego wzrastała struktura administracyjno-polityczna ziem, urósł w siłę samorząd, który wykształcił sejmiki ziemskie. To one poprzez swoje przedstawicielstwa miały wpływ na kształtowanie państwa na poziomie centralnym. Przez cały okres staropolski, zachowując pewną pierwotną odrębność, kultywując własne tradycje kulturowe, polityczne i społeczne, kształtowały rzeczywistość polityczną kraju.

Ziemia łomżyńska, łac. terra lomzensis, to historyczny obszar wchodzący w skład północno-wschodniego Mazowsza, źródłowo określana również Mazowszem Łomżyńskim. Administracyjnie składała się z powiatów łomżyńskiego (łomzieńskiego), kolneńskiego, zambrowskiego i ostrołęckiego.

Od wschodu graniczyła z ziemią wiską: granicami wzdłuż powiatu kolneńskiego oraz częścią powiatów łomżyńskiego i zambrowskiego, od wysokości Łomży wzdłuż rzeki Narwi, aż do granicy z ziemiami bielską i drohicką województwa podlaskiego, zaś od południa z ziemią nurską powiatami: zambrowskim, łomżyńskim i ostrołęckim, w znacznej części wzdłuż rzeki Orz. Od zachodu rzekami Narwią, a później Omulwią, wyznaczającymi granicę z ziemiami ciechanowską i różańską. Od północy sąsiadowała z Prusami powiatami ostrołęckim i kolneńskim.

Według Zygmunta Glogera Ziemia Łomżyńska była rozległa na przeszło 77 mil kwadratowych i była największa w województwie Mazowieckiem, rzeką Narwią prawie na dwie równe części przedzielona. Od początków swojego istnienia pełniła ważną rolę administracyjną i polityczną ze względu na swoje położenie geograficzne. W okresie staropolskim funkcjonowały tu sejmiki, na których obierano dwóch posłów i jednego deputata. Zlikwidowana wraz z trzecim rozbiorem Rzeczypospolitej 1795 r. weszła w skład prowincji Prus Nowowschodnich (Neuostpreussen).

Opis na podstawie: D. Godlewska, Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej (XI w. -1795 r.), Łomża 2007, s. 15-16; Z. Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej polski, Kraków 1903; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. t. XIV, Warszawa 1895, s. 608-609.

Godło w herbie Mazowsza wzorowane na wizerunku współczesnym.